Yazı dizimizin ilk bölümüne Likya Yolu'nun başlangıcında en batıda bulunan, günümüzün turistik ilçelerinden olan Fethiye ile başlayalım. Bu ilçenin ilk çağlarda ki adı "Telmissus", orta çağda ki adı ise “Macri” dir. Likya'nın en eski şehirlerinden birisidir. Antik dönemde hakemlik yapan bir kahin okulu ile ün yapmıştır. O dönemlerde savaşlarda bile  Frig hükümdarlarından, Pers hükümdarlarına kadar krallar bu kahinlik okuluna danışırlardı. Büyük İskender Bodrum/ Halikarnas kuşatmasından Telmissus'a geldiği zaman kendi geleceğinden haber almak o zamandan beri gelen bu gelenege uyarak kahinlerle görüşmüştür. Likya döneminde yekpare taştan anıt veya mezar yapma tarzının ilk gelenekleri Fethiye/Telmissus'ta görülür. 

ilçelerinden olan Fethiye ile başlayalım. Bu ilçenin ilk çağlarda ki adı "Telmissus", orta çağda ki adı ise “Macri” dir. Likya'nın en eski şehirlerinden birisidir. Antik dönemde hakemlik yapan bir kahin okulu ile ün yapmıştır. O dönemlerde savaşlarda bile  Frig hükümdarlarından, Pers hükümdarlarına kadar krallar bu kahinlik okuluna danışırlardı. Büyük İskender Bodrum/ Halikarnas kuşatmasından Telmissus'a geldiği zaman kendi geleceğinden haber almak o zamandan beri gelen bu gelenege uyarak kahinlerle görüşmüştür. Likya döneminde yekpare taştan anıt veya meza

Yazı dizimizin ilk bölümüne Likya Yolu'nun başlangıcında en batıda bulunan, günümüzün turistik ilçelerinden olan Fethiye ile başlayalım.

Likya Define Avcıları

Likya Elmalı Sikkeleri

Likya'da İlginç Bir Ressam Portresi

&nbsp;Ülkemizin en acı veren konularından biri olan arkeoloji hırsızlığı ve yağmaları 17. yy. dan itibaren devam etmektedir. Avrupada sergilenen bu topraklara ait eserler sadece buzdağının ne yazık ki sadece görünen kısmıdır. İlk bakışta bu tarih yağmaları bir izin altında yapılmış görünse de unutulmamalıdır ki o dönemde Avrupa ülkelerinin Osmanlı Devletine yaptığı siyasi ve ekonomik baskılar ve ticari anlaşmaların etkisi asla gözardı edilemez. Bu topraklardan götürülen sadece Anadolu’ya ait eserler değildi. Aynı zamanda da bu toprakların tarihini ve ruhunuda götürmüşlerdir. Ne yazıktır ki bu yağma ve talan 18 - 19. yy. da olduğu gibi devam etmese de bu hırsızlık ve yağma hala günümüzde devam etmektedir.

&nbsp;&nbsp;Avrupa’da Rönesans akımının etkisi sonrası 1753 yılında British Museum’un kurulmasıyla Avrupa’daki müzeler, eski eser toplayıcılığına başladılar. Bu tarih itibariyle 18. ve 19. yüzyıl boyunca -başta İngiltere, Fransa, Almanya olmak üzere Avrupa ülkeleri, mümkün olduğunca çok eser biriktirmek için yarıştılar. Bir yandan bu telaş yakın doğu’da ki güç rekabetiyle bağlantılıydı. Diğer yandan, özellikle eski Yunan ya da Roma izlerine sahip eserler söz konusu olduğunda, Avrupalılar bu bölgedeki keşiflere kendi tarihlerinin birer uzantısı gözüyle baktılar. Buldukları eserler coğrafi olarak Osmanlı sınırlarındaydı, dolayısıyla da Avrupa’dan çok uzakta olmakla birlikte, Avrupalı arkeologlar bu mirasın Osmanlılardan ziyade kendi imparatorluklarına ait olduğunu varsaydılar.

&nbsp;1865’te İngiliz Hükümeti’nin desteği ile British Museumu temsilen Halikarnassos Mousoleum kazısında görevlendirilen Biliotti’nin amacı heykel ve kabartmaları bulup kendi ülkesindeki müzeye kazandırmaktı. Ondan önce bölgeye gelen Conning ve Newton’un da İngiliz Hükümeti adına kazı yaparak 1844’te çıkan eserleri Osmanlı devletine siyasi baskı yaparak Britısh Museum’a taşıdığı bilinmektedir. 1 Mart 1865 yılında Biliotti, kazıya başlamış ve hemen ardından da eserleri taşımıştır. Osmanlı Devleti’nin kazı bölgelerindeki yerli yöneticileri eserleri korumak istemekteydi ancak buna yönelik devletin kültür politikası o dönemde mevcut değildi. Osmanlı bürokratlarının Batı’nın bu hırslı tavrına tepkisiz kalmak zorunda kalmalarının sebebi yapılan siyasi baskılardır.

Osmanlı İmparatorluğu, kendi topraklarında kazılar yapılmasına ve bulunan eski eserlerin yurtdışına çıkarılmasına ilişkin başta hoşgörülü bir yaklaşıma sahipti. Ancak eski eserlerin siyasi ekonomik önemi belirginleştikçe, imparatorluk, sahip olduğu tarihi alanları korumada giderek daha etkin hale gelmiştir. 1869’dan sonra eski eserlerin yurtdışına çıkarılmasını yasaklayan çok sayıda yasa yürürlüğe girdi. 1891 yılında ise Osman Hamdi Bey’in girişimiyle, Osmanlı İmparatorluğu’nun arkeolojiye dair iddiasını ortaya koymak ve de kazılardan çıkarılan eserleri barındırmak üzere Müzei Hümayun, bugünkü adıyla İstanbul Arkeoloji Müzesi kuruldu. O günden bu yana müzeye çok sayıda eser kazandırıldı.

&nbsp;Osmanlının son zamanlarında devletin birçok alanında olduğu gibi arkeolojide de çok kötü bir tablo vardı. Casuslar, arkeolog ve seyyah ismi adı altında araştırmalar yapıyorlardı. Osmanlı ülkesine gelen seyyahların meslek gurupları incelendiğinde, diplomatlar ve diplomasiyle yakından ilgili kişilerin sayıca fazla oldukları görülmektedir. 16. Yüzyıldan itibaren Osmanlı devletinin pek çok şehrinde açılan elçilikler, konsolosluklar neticesinde pek çok diplomatın başta İstanbul olmak üzere, Ege’nin liman şehirlerine ve adalara gelmişlerdir. Ajanlar misyoner, doktor, asker, turist ismi altında yolculuğa çıkıyorlardı. Osmanlı topraklarına 16. Yüzyılda gelen 106 seyyah yüksek devlet görevlisi adıyla, 38’i tüccar, 75’i ise din adamı ismiyle gelmişti. Denizci, asker, aydın, sanatçı olanlar diğer seyyahlara örnektir. Seyyahların Küçük Asya adını verdikleri Anadolu coğrafyasının, yüzyıllarca çok farklı uygarlığa ev sahipliği yaptığı bilinmektedir. Bu coğrafya üzerinden gelip geçen uygarlıkların özelliklerini mimari unsurlarından günümüzde var olan örneklerine bakarak çözmek mümkündür.

Seyyahların bir bölümü bu topraklara eski eserleri aramak amacıyla gelmişlerdir. Günlüklerinde ve kitaplarında eserlere genişçe yer verdikleri görülmektedir. Bu seyyahlar gözlemlerine göre Türklerin tarihî eserler konusunda ilgisiz davrandığını belirtirler. Arkeolog seyyahlar, tahribatla sonuçlanacak çalışmalar yapmışlardır ve çıkardıkları eserleri, ülkelerine götürmüşlerdir. Eserlerin bir kısmı ise Osmanlı devlet erkânı tarafından hediye edilmiştir. Bu eserler bugün Avrupa'daki müzelerin vitrinlerini süslemektedir. XVII. asrın sonlarında Türkiye'de Fransa elçisi sıfatıyla bulunan Antoinne Galland da sahaflardan satın aldığı birçok nadide yazma eseri Fransa kralı adına toplamıştır. Bu değerli eserler bugün Fransa'daki kütüphanelerde bulunmaktadır. Seyyahların ülkemiz dışına kaçırdıkları eserler müzecilerden ziyade oryantalistlerin işine yaramıştır. Müzayedelerde kolleksiyonerce elden ele geçmektedir.

&nbsp;Osmanlı’da eski eserleri koruma bilincinin Fatih Sultan Mehmet devrine kadar uzandığı o dönemde yazılı metinlerin vakıflar tarafından korunduğu birçok örnekle görülmektedir. Tanzimat sonrası dönemde yabancı arkeologlara kazı izinleri verilmiş olması eserlerin yurtdışına götürülmesininde önünü ne yazık ki açmış oluyordu. Ne acıdır ki bugün dahi ülkemiz topraklarında yapılan birçok kazının başında yabancılar bulunmaktadır. Ülkemizde üniversitelerimizin arkeoloji bölümleri varken ve bunca arkeolog yetişmesine rağmen kazıların hala Avrupalı ve Amerikalı arkeologların yönetiminde olması düşündürücü gerçekten. Antik dönem arkeoloji eserleri bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden biri olmamıza rağmen bu çarpık durum hala sürmektedir.

Onur

&nbsp;Ülkemizin en acı veren konularından biri olan arkeoloji hırsızlığı ve yağmaları 17. yy. dan itibaren devam etmektedir. Avrupada sergilenen bu topraklara ait eserler sadece buzdağının ne yazık ki sadece görünen kısmıdır.

18. Yüzyılda Anadolu'da Arkeoloji Yağmaları

&nbsp;Bu blog yazımda Likya bölgesini MÖ. 63 ve MS. 24 yıllarında yaşamış coğrafyacı ve tarihçi Strabon’un Geographika kitabını inceleyerek anlatmaya çalışacağım. Eminim doğa ve tarih severler Likya Yolunu yürürken bu eşsiz bilgilerle beraber bu yolu yürürken aldıkları hazda artacaktır. Likya tarihi Strabon’un yaşadığı dönemden sonra uzun yıllar gelişme gösterse de o dönemlerde yaptığı geziler ve araştırmalar sonucu yazdığı bu eşsiz bilgiler kaynak olarak oldukça değerlidir. Yazımızda Strabon’ un anlattığı bölgeleri okuyucunun daha iyi idrak edebilmesi için her paragrafın altında açıklama notu ile anlatımı detaylandırmaya çalıştım. Strabon kitabında Anadolu’nun antik yerleşimlerine, göçlere, savaşlara, halklarına yer vermiştir. Bu yazıda sadece Likya bölgesine dair anlatımlarına yer vereceğim. Bu blog yazımıza likyayolurehberi.com isimli Likya yolu rehber web sitemizin blog yazıları sayfasından da ulaşabilirsiniz. Strabon kitabında Karia bölgesini anlattıktan sonra Likya bölgesini anlatırken sınırı Daidala’dan başlatır. Daidala, Fethiye'nin 29 km. uzağındaki İnlice köyünün kuzeyindeki tepe üzerindedir. Daidala sözcüğünün Luwi dilinden geldiği sanılmaktadır. Büyük olasılıkla da “Çam ormanlığı” anlamındadır. Şimdi sözü MÖ. 63 ve MS. 24 yıllarında yaşamış coğrafyacı ve tarihçi Strabon’a bırakalım.

XlV. CİLT - 4. PARAGRAF&nbsp;STRABON : Daidala’dan sonra Likya’da ki dağı kastediyorum, onun yanında ki Likya kasabası olan “Telmessos’a” ve limanı olan bir buruna “Telmessis’e” gelinir. bu yeri Antiokhos savaşı sırasında Romalılardan aldı fakat saltanatı bitince Likya’lılar onu geri aldılar.&nbsp;AÇIKLAMA : Telmesos bugünkü Fethiye ilçesinin kurulu olduğu yerin antik adıdır. İlçe antik şehrin üzerine kurulmuştur. Eumenes ise Pergamon kralı ll.Eumenes’tir. MÖ.197-159

XlV. CİLT - 5. PARAGRAF&nbsp;STRABON : Buradan sonra sarp bir dağa ulaşılır. Burada dar ve derin bir derede iskan edilmiş bulunan Karmylessos’a sonrada sekiz burunlu ve aynı adı taşıyan Kragos’a gelinir. Khimaira efsanesi bu dağların çevresinde geçmiştir.&nbsp;AÇIKLAMA : Yazarın sarp dağdan kasıtı antik dönemde adı Antikragos olan Babadağ’dır. Karmylessos ise bugünkü Kayaköy’dür. Antik yabancı kaynaklarda Kragos; dağdaki çiçekli bölge anlamına geliyor, günümüz değimiyle yayla tabirini kullanabiliriz. Kragos ismi bölgede ki Akdağlar için kullanıldığı gibi, Akdağlarda ki yaylalar içinde kullanılırdı. Khimaria ise önü aslan, arkası yılan, ortası keçi olan ve ağzından alevler çıkaran bir canavardır. Khimaira ile karşılaşmak ölüm demektir. Likya hükümdarlarından Bellerophontes, Pegasos isimli kanatlı atın üzerinde Khimaria ile savaşır ve attığı bir mızrak ile onu yedi kat yerin dibine gönderir. Fakat Khimaira’nın ağzından çıkan alevler hiç sönmez. Bugün Çıralı’ da olan bu bölge Yanartaş olarak adlandırılır. Ve Yanartaş bölgesinde kayaların arasından yüzyıllardır yanan ateşin efsanesi olarak günümüze kadar gelmiştir.)&nbsp;STRABON : Kıyıdan yukarıya uzanan dar ve derin bir derede olan Khimaira, bu dağlardan uzakta değildir. Kragos’un eteğinde, iç kısımda ve Likya’ nın en büyük kentlerinden olan Pinara’ya uzanır. Pandaros burada saygıyla anılır ve o dönemde şairlerin dediği gibi Troia’lı kahramanla özdeşleştirilmiştir. “…Pandoras’ın kızı, yeşil ormanın bülbülü..” Çünkü Pandaros’un Likya’lı olduğu söylenirdi.&nbsp;AÇIKLAMA : Pınara, Ksanthos kentinin nüfusu çok artınca yaşlılardan bir grubun Kragos Dağı’nın yüksekçe bir tepesinde bir kent kurmuştur. Günümüzde görülmeye değerdir. Kentin adı yuvarlak anlamına gelmektedir.)

XlV. CİLT - 6. PARAGRAF&nbsp;STRABON : Ondan sonra, eski zamanlarda insanların Sirbis olarak adlandırdığı Ksanthos ırmağına gelinir. Bu ırmaktan yukarıya doğru kayıkla 10 stadion çıkılınca Letoon’a ulaşılır; ve tapınağın gerisinde 60 stadion ilerleyince Likya’nın en büyük kenti Ksanthos’a ulaşılır.&nbsp;AÇIKLAMA : Ksanthos Likya bölgesine başkentlik yapmış, bugünkü Likya Yolunun geçtiği Kınık beldesinin yanı başındadır. Aslında bu şehrin Likya dilindeki adı sarı anlamında Arnia’dır. Bugün Eşen çayı dediğimiz Akdeniz’e dökülen sarıya çalan çamur renkli ırmağın adı Sarı ırmaktır. Ksanthos kentin hellenistik adıdır. Stadion ise antik Yunan'da kullanılan uzunluk birimidir. Metrik sistemde 185.4 metreye karşılık gelir. Letoon antik kenti Likya yolu üzerinde bulunan ve antik dönemde Likya bölgesinin dini merkezi konumundadır. Kentte Apollon, Artemis ve Leto adında üç tapınak bulunmaktadır.&nbsp;STRABON : Ksanthos’tan sonra yine büyük bir kent olan, Pataros tarafından kurulmuş ve bir Apollon tapınağı ile bir limanı bulunan Patara gelir. Ptolemaios Philadelphos onu onardığında Likya Arsinoe’ si olarak adlandırdı fakat adı üstün geldi.&nbsp;AÇIKLAMA : Likya Yolu üzerinde bulunan Patara Antik Kenti, Likya'nın en önemli ve en eski şehirlerinden biridir. Kent 10 km2 'lik bir alanı kaplamaktadır. Dünyanın en eski deniz feneri burada bulunur. Ptolemaios Philadelphos; Yunan asıllı bir Romalıdır. MÖ. 36-39 da, dönemin kralıdır.)

XlV. CİLT - 7. PARAGRAF&nbsp;STRABON : Bundan sonra, denizden 20 stadion yukarıda, yüksek bir tepe üzerinde olan Myra’ya gelinir. Sonra Limyros ırmağının ağzına ve sonra içeriye doğru yay olarak 20 stadion giderek küçük bir kasaba olan Limyra’ya ulaşılır.&nbsp;AÇIKLAMA : Myra önemli bir Likya kenti olup ismi “Yüce Ana Tanrıçasının yeri” anlamına gelmektedir. Likya dilinde “Myrrh” olarak geçen Myra, asıl ününe MS. 200 – 400 yıllarında ulaşmıştır. Noel baba olarak bilinen Aziz Nicholas bu bölgede piskoposluk yapmıştır. Limyra ise; Finike yakınlarında bulunan Likya bölgesinin doğu başkenti olarak bilinir. Strabon her ne kadar küçük bir kasaba olarak belirtse de MS. 2.yy da gelişmiş bir kent ünvanına ulaşmıştır.)&nbsp;STRABON : Kıyı boyunca yapılan gezi sırasında aralıklı uzaklıklarla çok sayıda adacıklar ve limanlar vardır. Bunlar arasında aynı adı taşıyan bir kenti bulunan Megiste ve Kisthene bulunur. İç kısımda Phellos ve Antiphellos denen yerler ve son olarak sözünü ettiğim Khimaira vardır.&nbsp;AÇIKLAMA : Yazar ufak adacıklar olarak bahsettiği adalar Kaş beldesinin yanı başında ki adacıklardır. Megiste ve Kisthene Meis adasında bulunan yerleşimlerdir. Phellos Likya yolunun üzerinden Kaş’ın üzerinde bulunan Çukurbağ Köyünün Felen Dağı yamacında ki antik yerleşimin adıdır. Antiphellos ise kaş beldesinin antik zamanlarda ki adıdır.)

XlV. CİLT - 8. PARAGRAF&nbsp;STRABON : Bundan sonra Hiera Burnu’na ve hemen hemen eşit büyüklükte ve yaklaşık olarak biri diğerinden 5 stadion uzaklıkta üç tane dağlık ada olan Khelidoniai’a gelinir. Bunlar kıyıdan 6 stadion kadar uzaklıkta bulunurlar ve bir tanesinin gemiler için demirleme yeri vardır. Yazarların çoğuna göre Tauros buradan başlar; sadece yüksekliğinden ve Pamphylia’ nın yukarısında uzanan Pisidia dağlarından aşağıya doğru uzanmasından ötürü değil fakat aynı zamanda kendisinden uzanan adalar, bir dağın varoşları gibi denizde göze batar bir şekilde göründükleri için. Fakat gerçekte dağlık şerit Rhodos’luların Pereia’sından Pisidia’ya yakın kısımlara kadar devam eder ve bu şerit de Tauros olarak adlandırılır.&nbsp;AÇIKLAMA : Yazarın Hiera Burnu dediği yer, ilkçağ kaynaklarında kutsal burun olarak bilinen Gelidonya Fenerinin bulunduğu şimdiki adı Yardımcı Burun olan noktadır. Piri Reis bu burnu Şilden Burnu diye yazar. Khelidoniai ise burnun hemen ucunda bulunan adacıklardır.) Yazarın Tauros’tan kastı Toros Dağlarıdır. Pamphylia ise bugün kü Antalya’dan Anamur’a kadar olan bölgenin adıdır. Pisidia ise Antalya’nın kuzeyinde kalan dağlık bölgenin adıdır.)&nbsp;STRABON : Kheldoniai yaklaşık olarak Kanobos’un karşı karşısında gibi düşünülür ve buradan Kanobos’a geçişin 4000 stadion olduğu söylenir. Hiera Burnundan Olbia’ya 367 stadion’dur. Ve bu uzantı üzerinde yalnız Krambusa değil fakat sonraları Phoinikos olarakta adlandırılan Olympos kenti ve aynı adı taşıyan bir dağ bulunur. Buradan sonra, bir deniz kıyı şeridi olan Korykos’a gelinir.&nbsp;AÇIKLAMA : Yazarın bahsettiği Kanobos, Mısır’daki Kanobos kentidir. 4000 stadionluk mesafeyi aynı meridyen hizasına eklediğimizde yaklaşık olarak Mısırda ki bu kente ulaşılır. Antik çağ yazarları Antalya’nın batısında Olbia isimli bir yerleşimden bahsediyorlar. Eski adı Attela olan Antalya’nın kurulmasıyla Olbia önemini yitirmiştir. Krambusa ise bugün üzerinde tatlı su kaynağı da bulunan Sulu Ada’nın antik dönemde ki adıdır. Strabon’un Phoinikos diye bahsettiği isim, Likya Yolu üzerinde bulunan Adrasan ve Olimpos arasında ki Musa dağının antik dönemde ki adıdır.)

XlV. CİLT - 9. PARAGRAF&nbsp;STRABON : Bundan sonra önemli üç limanlı bir kent olan Phaselis’e ve bir göle gelinir. Bunun yukarısında, bir dağ olan Solyma ve dağlar arasında ki uzun geçitlerin yanında kurulmuş bir Pisidia kenti olan Termessos uzanır. Bu uzun geçidin içinden Milyas’a, dağı aşan bir boğaz vardır. Büyük İskender geçidi açmak istediği için Milyas’ı yakıp yıktı.&nbsp;AÇIKLAMA : Phaselis bugünkü Likya Yolu üzerinde bulunan antik kenttir. Phaselis İ.Ö. VII. yüzyılda Rodos'lular tarafından kurulmuştur ve Strabon’un dediği gibi kentin üç limanı vardır. Kuzey Limanı, Savaş Limanı ve Güney Limanı. Büyük İskender karargahını burada kurmuştur. Strabon’ un bahsettiği Solyma dağı, Tahtalı dağının uzantı bölümü olan Güllük Dağıdır. Termessos antik kenti, Antalya Döşemealtı ilçesinin Güllük Dağındadır. Büyük İskenderin alamadığı ender yerleşimlerdendir. Milyas ise Pisidia Bölgesi'nin güneybatı bölümüdür.)&nbsp;STRABON : Phaselis yakınında deniz kenarında dağlar boyunca, Büyük İskender’in ordusunu geçirdiği büyük geçitler bulunur. Burada Pamphylia Denizi’nin yanında ve kıyıda dar bir geçit bırakarak uzanan Klimaks adında bir dağ vardır; ve sakin havalarda bu geçitte su yoktur ve böylece yayalar için geçilebilir bir durumdadır fakat denizin kabarma durumunda ise dalgalarla önemli çapta örtülür. Şimdi, dağa aşırı şekilde giden geçit dik ve dolambaçlıdır, iyi havada halk kıyı boyundaki geçidi kullanır. Büyük İskender fırtınalı bir mevsimde ve genellikle şansa inanmış bir kişi olarak, dalgalar çekilmeden yola çıktı ve sonunda bütün gün boyunca askerler göbeklerine kadar suya batarak yürüdüler. Şimdi Pamphylia sınırlarına doğru kurulmuş olan bu kent (Yazar Phaselis’ten bahsediyor.) Likya’dadır fakat “Genel Birlik’le” bir ilişkisi yoktur ve başlı başına bir kuruluştur.&nbsp;AÇIKLAMA : Klimaks Dağı, Tahtalı Dağının kuzeyinde uzanan dağdır. Yazarın “Genel Birlik” ile ifade ettiği konu Likya Birliğidir. Likya Birliği; tarihteki ilk demokratik birlik olup, günümüz demokratik sistemleri için de esin kaynağı olmuştur. Likya Birliği o yıllarda Rodos’a karşı direniş amacıyla kurulmuştur. Kent sayısı 23’e ulaşan birlikte nüfus yapısına ve büyüklüğüne göre oy kullanma hakkı vardı. Birliğin meclis binası ise Patara şehrinde bulunmaktaydı.)

XlV. CİLT - 10. PARAGRAF&nbsp;STRABON : Homores Solymos’luları Likya’lılardan farklı almaktadır, çünkü ikinci mücadele için Likya’lıların kralı Bellorophontes tarafından gönderildiğinde , “ O, şanlı Solymos’larla çarpıştı.” diyor. (Yazarın bu atıflı ifadesi Homeros’un İlyada’sında sayda 184’te geçmektedir.) Fakat Likya’lıların eski zamanlarda Solymos’lar adını taşıdıklarını, daha sonra ki zamanlarda Kreta’dan buraya Sarpedon’la birlikte gelmiş olan Termil’lerden ötürü böyle adlandırıldıklarını ve bundan sonra Pandion oğlu Lykios’tan Lykia’lılar adını aldıklarını ve onun anavatanından sürgün edilince Sarpedon tarafından ülkesinde ortak olmasına izin verilmiş olduğunu iddia eden diğerleri Homeros’la aynı düşüncede değillerdir. Solymos’lardan derken, evvelce sözünü ettiğim ve şimdi Milyas’lılar olarak adlandırılan halkı kastettiği iddiasında bulunanların görüşü en iyisidir.&nbsp;AÇIKLAMA : Kreta, bugünkü Girit adasıdır. Heredot’a göre; Korsanlık yapan bu kavim Girit kökenlidir. Kendilerini Termili ülkelerinde Trmnisa diye adlandırılan halka Yunanlılar tarafından Lykialılar denmiştir.)

&nbsp;Bu blog yazımda Likya bölgesini MÖ. 63 ve MS. 24 yıllarında yaşamış coğrafyacı ve tarihçi Strabon’un Geographika kitabını inceleyerek anlatmaya çalışacağım. Eminim doğa ve tarih severler Likya Yolunu yürürken bu eşsiz bilgilerle beraber bu yolu yürürken aldıkları hazda artacaktır.

Antik Dönemde Strabon'un Likya Coğrafyası

Bu blog yazımızda Avrupalı yağmacı seyyahların, Anadolu seyahatleri için yaptıkları ilginç hazırlık süreçlerini anlatmaya çalışacağım. 17.yy dan başlayarak yapılan bu şehir ve arkeoloji seyahatlerinde seyyahlar tecrübelerini aktarırlarken bu seyahatlere kendi sömürgeci ülkelerinin genç gezginlerini teşvik etmek amacıyla kullandıkları dil ve tavsiyede bulunma üslubu gözlerden kaçmıyor doğrusu. Daha sade anlatımla “Anadolu’nun kadim arkeoloji zenginliği o kadar fazla ki, biz bu kadarını kaçırabildik, sizler daha donanımlı olarak daha az hatayla daha çoğunu başarabilirsiniz” demek istiyorlar adeta. Muhakkak ki bu seyyahların arasında iyi niyetli bilimsel çalışmalar yapmak isteyenler vardır fakat oldukça azınlıktadırlar. Bu yazıyı hazırlarken sayıları yaklaşık 20’ yi bulan Avrupalı seyyahın bu konuda ki farklı dillerde ki notlarını yazılarını inceleyerek süreci tamamladık. Geliniz kısa bir bilgilendirmeden sonra Avrupalı seyyahların bu gezilere hazırlık süreçlerinin ve sonrasında yapacakları yeni sanat eseri aramak için teşvik ve tavsiye notlarının küçük bir kısmını birlikte okuyup anlamaya çalışalım.

Avrupa’da 17.yy dan başlayarak Rönesans’ ın getirdiği akımlardan etkilenmeleri sonucu Avrupalı seyyahlar antik dönemlere ait sanat eserlerini aramaya ve toplamaya başlamışlardır. Bu amaçla Avrupa’ nın sömürgeci devletleri tarafından kurulan arkeoloji müzelerin içlerinin doldurulabilmesi için adeta bir arkeolojik eser sömürgeciliği yarışı başlamıştır. Bu amaçla dünyanın en zengin arkeolojik mirasının sahibi olan ekonomik ve politik olarak zayıf düşmüş Osmanlı Devleti normal olarak ilk hedef seçilmiştir.

Bu Avrupalı yabancı gezginlerin Anadolu’da ki arkeoloji gezileri ve yağmaları sonrasında “Asia Minor” yani “Küçük Asya” adını verdikleri seyahatnameler yayınlamışlardır. 19.yy dan itibaren Avrupalı seyyahların yapılan kazılar sonucu bulunan eserlerin kaçak bir şekilde yurtdışına çıkarılmaya başladığının Osmanlı Devleti tarafından fark edilmesi sonucunda önce ivedilikle yabancı kazı ekiplerinin kazı izinleri iptal edilmiş, ardından devlet bu mirasa sahip çıkmak için Osman Hamdi Bey, Ethem Eldem Bey, Halil Ethem Bey gibi aydınları görevlendirmiştir. Bu sayede milli olarak hem arkeolojik kazılar hem de müzecilik faaliyetleri başlamıştır. Hakkını vermek gerekir ki bu arkeoloji hırsızlığı sayesinde bizler bu adımları atarak durumun önemini anlayabilmişizdir.

1820’ li yıllarda Anadolu o zamanlar ulaşılmaz bir yer gibi düşünülüyordu. Orayı ziyaret eden bütün gezginler seyahat dönüşlerinde düştükleri tehlikeleri anlatıyorlar, şikayetçi bir halde dönüyorlardı. Tournefort gibi bazıları, kaç kere eşkiya saldırısına uğrayarak yoldan geri dönmek zorunda kaldıklarını hatıratlarında anlatmıştır. Kimileri de hikayelerine bir savaşa gidiş hazırlığından söz ediyormuş gibi yazılarına son veriyorlar. Bu seyyahlardan Albay Leake, tepeden tırnağa silahlı bir muhafız takımıyla yolculuk yaptığını, hatta bazıları bir bekçi gözetimi altında uyuyabildiğini belirtiyor. Buradan anlıyoruz ki o yörede ki insanların birçoğu bu seyyahların niyetlerinin farkında, en azından iyi niyetli olmadıklarının bilincindedir. Fransız tarihçi ve arkeolog Texier’ in çoğu yanlı ifadeler bile olsa kendi kaleminden bu durumu anlatan satırlarıyla devam edelim.

&nbsp;"... Bazı gravür ressamları bu arkeolojik çizimleri yaparken bir elinde tüfek, öbür elinde kurşun kalemiyle bile görülmüştür. Azimli gezginlerin bu gezilerini durduracak engeller muhakkak oluyordu. Sonucu şansa bağlı ani saldırılar ve çatışmalar gerçekleşiyordu. Gezginlerin anlattığı akıl almaz güçlükler, yolculuğa çıkacakları hiç de teşvik edecek şeyler değildi. Küçük Asya' da seyahat edecek olan herhangi bir kişi, Asya ülkelerinin güven vermeyen insanlarından, oraları inceleme ve eserlerini araştırma isteklerini gizlemeye mecburdu. Çünkü arkeoloji incelemelerinde halk, oranın bir istila ve yağma düşüncesiyle incelendiğinden şüphe ediyordu. Gezginler, bu ülkelerde güvenle gezmek ve Avrupalı bilginlerin hırs ve hevesle benimseyecekleri derecede bilgi elde edebilmek için, sıradan tüccar kılığına girmek zorundaydılar...

"... Söz konusu bölgeyi yıllarca dolaşabilmiş biri olarak, yerel yönetimlerin ya da köylülerin engellemeleriyle karşı karşıya kalmak şöyle dursun, bizlere özel şekilde ve dostça hizmet sunulmuştur, yardım görmediğimiz zamanlarda en zorunlu ihtiyaçları elde etmekten bile yoksun kalınacak kadar kimsesiz olan bu bölgeye, rahatça girmeyi başardık. ( Seyyahın padişah nezdinde aldığı özel yazılı bir izninin olduğu anlaşılıyor.) Bu durum, Avrupa'da hemen duyuldu ve yayıldı. Bunu ülkemde anlatmakta acele ederek arkeolojinin ve özellikle tarihin öğreteceği birçok şeyi kapsayan ülkemizin gezginlerini davet ettik. İşte bu tarihten sonra Asya gezileri çok arttı ve çok verimli oldu. İngiltere ile Almanya ve Rusya, ortak bir dayanışma ve düzenlemeyle milletlerini doğunun incelenmesine yönlendirmelerine rağmen, bu konudaki bilgileri, daha yeni doğuyor gibiydi..."(Anlaşılıyor ki Texier’ in tavsiyesiyle devlet yönetimi nezdinde Fransa kapitülasyon anlaşmalarının seyahat izni alabilmek için ve sahada daha rahat hareket edebilmek için Fransa lehine kullanılmasının avantajından bahsediyor.)

"... Bir gezginin Küçük Asya da izleyeceği ilk prensip; yanlarına gideceği halka güvenmesidir. Misafirperverlik, iyi karşılama bozulmamış adetlerindendir. Burada en önemli şart, az bile olsa dillerini konuşmak ve amacını kendi başına belirtebilmektir. Tercümanların bir ölçüye kadar faydaları inkar edilemez. Türkçeyi ancak orta derecede bilirler. Bunlar aslında gerek geçilecek yollar ve gerekse bulunması çok gerekli çareler hakkında, gezginlere daima yanlış şeyler anlatırlar. O halde, bu bölgelerde uzun geziler yapmak isteyenlerin, yeter derecede Türkçe konuşmaları ve hiç değilse kolayca sayı sayabilmeleri büyük önem taşır. Bu sayı sayma bilgisi hem mesafeler ve hem masraf hesapları için gereklidir. Para ve ölçüleri tanımak kolaydır. Mesafeler, yürüyüş saatiyle ölçülür. Bir at, normal yürüyüşle saatte altı kilometre yol alır. Bu hesap, yıllar süren deneyimlerle belirlenmiştir. Küçük Asya'yı dolaşmak isteyen bir gezgin alınması zor olsa da bütün bölgelerde geçerli bir Padişah Fermanı elde etmek zorundadır. Bursa, İzmir gibi büyük illerin valileri, konsolosların isteği üzerine, kendi sınırları içinde geçerli olan “buyrultu” lar verirler; fakat bu kağıtlar, Ferman etkisi taşımaktan çok uzaktır. Bir yere gitmek için “tezkire” denilen bir kağıt daha vardır ki, bu ancak posta konak yerlerinden hayvan almaya yarar. Bu son iki tür kağıdın eksik tarafı, gezgini gümrük kontrolünden muaf tutamamasıdır. Halbuki elinde Ferman olan seyyah, karada veya denizde, hiçbir yerde gümrük kontrolüne takılmaz..."

&nbsp;(Burada blog yazarı olarak açıklama yapmak mecburiyeti doğmuştur. Yerel halk bu seyyahlara arkeoloji hırsızlığı dışında olumsuz bakmamaktadır. Fakat rahatça çalışabilmeleri için ve halkın müdahil olmaması için en üst derece izin olan padişah fermanı gerekmektedir. Padişah fermanı her seyyahın kolayca alabileceği bir izin değildir. Sadece devletler arası taleple alınabilmektedir. Burada devletleri araya sokan söz konusu seyyahın ve izni isteyen devletin amacının büyüklüğünü anlayabiliyoruz. Ve o dönemde kapitülasyon anlaşması gereğince Fransızların başvurduğu bir yöntemdir. İçerikte anlaşılacağı gibi sadece gezmek ve merak amaçlı verilmiş olan bu fermanlar asla arkeolojik eser götürebilme yetkisi taşımaz. Fakat seyyahlar bu izni daima kötüye kullanmışlardır. Fransız devletinin isteği üzerine alınmış bir Ferman örneğini paylaşalım.)

"Bab-ı Ali'm nezdinde Fransa'nın elçisi Baron Rous’in, takdim ettiği namede Fransız muteberanından …… isimli şahısın Dersaadet'ten Tarsus'a bir merak (?) seyahati icra etmek için Frenk hizmetkarlarıyla gideceğini bilbeyan muteber-i mumaileyhin Dersaadet'ten Tarsus'a mumaileyhin ne şahsı ve ne eşya ve binekleri hakkında hiçbir suubet olmaması, kendine luzumu olan erzakın tedariki ve mumaileyhin tam bir himayet ve muhfifaza ile imtiyazat-ı saltanattan müstefid olması matlubdur. İradem, balada mezkur olduğu vechile ifa edilmelidir. İstanbul'dan Tarsus'a kadar münasib surette ivasına, ve ne kendi ve ne de eşya ve hayvanları için düçar-ı müşkilat olmamasına ve taciz edilmemesine, erzak-ı lazimesinin tedarikine ve imtiyazüt-ı saltanata tevfikan himayet-i misafirperveraneyi her vakit bulmasına mezid-i dikkat eyleyesiniz. iş bu Fermanın muhteviyati budur. Vusulünde mücibince amel edesiniz."&nbsp;Yazım Tarihi: Safer 1251 (20 Haziran 1835) Padişah Çevirmeni Annibal Dantan.

Texier’ in notlarına devam edelim; “... Gezginin, beraberinde götüreceği adamların en önemlisi, iyi bir kavastır. Kavas, fermanı taşıyan kişidir ve bu kavas, her halükarda Türk'tür. Her yerde güzel bir karşılama görür. Kavastan sonra aşçı gelir ve sonra tercüman gelir. Bunlar; genellikle "ülkenin bütün dillerini aynı şekilde konuşurum" diye kendilerini takdim ederler. Bu husus, neredeyse doğru gibidir. Bundan başka çarşı alışverişini yapar ve gezgin yerel yönetimi ziyaret ettiği zaman yanında bulunur. Kervan düzeni çok dikkat ister. Ücret, her at ve her saat başına bir kuruş, on para idi; fakat bugün bu teşkilat bozulmuş gibidir. Bundan başka ücretler de dikkat çekecek derecede artmıştır. En iyisi, bir Ermeni kervancı ile sözleşme yapmaktır. Kervan hayvanlarından daha güzel bir bineği olmasını ve atın kendisinin olmasını isteyen kişi, bu konuyu, kervancıyla yaptığı sözleşmeye yazmalıdır. Böyle yapmazsa, köylerde haraca kesilmek ve bekletilmek tehlikesiyle karşılaşabilir. Gezi araçları, tahtadan veya deriden iki çift yolculuk sandığı ile küçük bir çadır, katlanır bir yatak ve nihayet taşınabilir bir mutfaktan, yani tencere ve metal tabaklarla iki su fıçısından oluşur. Bundan başka sandıklar, seyahat kitapları, pusula, dürbün ve yapılmak istenen ilmi araştırmalarda kullanılacak aletler gibi eşyadan ibarettir. Eski eserler ve tarihi anıtların çizimi için bir ressam gereklidir. Ancak, yüklerinin daha hafif olmasını isteyenler, bir “camera lusida” denilen küçük; fakat önemli bir yardımcı aleti bulundurmalıdırlar. Yollarda kısa süreli duraklamalarda da işe yarayacak olan büyük bir ressam şemsiyesi bulundurmak gerekir...”

&nbsp;&nbsp;"... Bir diğer konu ise bu sanat incelemeleri boyunca sağlığın korunması hususudur. Yararlı malzeme türünden sülfatdikinin, laudanum, amonyak ve bir miktar müshil ile kazalara karşı makas, neşter, cehennem taşı ve sargı bezi gibi nesnelerden oluşan ufak bir eczaneyi de saymak gerekir. Bundan başka boynuz veya şişeleriyle birlikte bir kan alma aletini de bulundurmak faydalıdır. Sülük yapıştırmanın yerini tutacak olan bu ufacık alet, gerektiğinde çok işe yarar. Asya'nın hemen hemen bütün durgun sularında sülük bulunur; fakat onu kullanmadan önce, birkaç gün boğazının temizlenmesi gerekir. Eğer bu yapılmazsa, zehirli oldukları takdirde ısırdıkları yeri yara eder ve şişirirler. Bir de darbe sonucu kan oturmasına karşı kullanılan bir şırınganın bulundurulması unutulmamalıdır. Aşırı sıcak yüzünden çıkabilecek sivilcelere karşı yakı bezi de bulundurulmalıdır. Bu bölge insanlarına yapılacak küçük bir tedavi, onların üzerinde en güzel etki aracıdır. Buna karşılık çok minnettar kalarak büyük bir gayretle hizmet ederler. Bilgisizlikleri sebebiyle bu yörelerde doktor çağırmak, neredeyse faydasızdır; fakat bugün için hemen hemen her şehirde bir Avrupalı doktor bulunmaktadır. Eski doktorlar, sadece kan alan berberlerdir. Normal hastaların ya ayağından veya kolundan kan alırlar ve bu organı sıcak tutarlar. İnsan anatomisini bilmemelerinden bu işi çok az doğru yaparlar..."

"... Yolculukta, yorgunluktan ileri gelen ufak tefek rahatsızlıkları ve özellikle sıtma ve dizanteriyi asla ihmal etmemelidir. Güneş çarpmasını, kenarı geniş bir şapka giymekle ve yazı yazıp resim yapmak gibi şeyleri, büyük bir şemsiye altında gerçekleştirmekle önlemelidir. Diyete uymak çok kolaydır. Bu konuda ülkenin hayat standardına uygun hareket etmek yeterlidir. Şarap, tütün ve kahve kullanmak hiç zararlı değildir. Sütle beslenmeye alışmış mideler için bu maddenin her türlüsü bulunur. Meyveler, Asya'da genellikle pek lezzetli ve boldur; fakat bunları asıl yetiştikleri yörelerde dikkatle seçmek gerekir. Ancak, yerlilerin çok yedikleri patlıcan ve olgunlaşmamış salatalıktan uzak durmak gerekir. Bunları kısaca söylemek gerekirse "gezgin, memleketinde alıştığı gıda rejiminden ayrılmamalıdır" demek yeterlidir. Çay içmeye alışmış olanlar, bunu her zaman yaparlar. Bu içecek, bölgede hem sıradan ve hem de çok az bulunan şarabın yerini tutar. Salamuralar, sağlıklı gıdalar değildirler. Bölgede pek bulunmadığı gibi, bulunanı da neredeyse kokmuş gibidir. Eşyasını çoğaltmaktan korkmayanlar, kutu konserveleriyle kuru sebze taşıyabilirler. Ancak, en önemlisi, yurt içindeki durak yerlerinde ve özellikle gezici aşiretlerde genellikle bulunmayan ekmek yerine, İzmirlilerin paksimada (peksimet) dedikleri bisküviden, bir çuval bulundurmaktır. Doğrusu, göçebeler ekmek yapmazlar ve bunun yerine pide dedikleri bir şey yaparlar ki bu kızgın sac üzerinde birkaç dakika bırakılan mayasız bir hamurdan başka bir şey değildir. Yollarda, sürekli olarak koyun eti ile yumurta ve tavuk bulunacağından emin olunmalıdır. Göçebelerin ürettikleri sütlü gıdalara alışanlar, dengeli beslenmeden her zaman emin olurlar; çünkü her köyde olduğu gibi her aşirette süt çok boldur. Bunu ya tatlı veya ekşi olarak kullanırlar. Bu ikinci şekil, yoğurt adını alır ve bütün köylülerin gıdasının temelini oluşturur. Alınacak sağlık tedbirleri çok kolaydır. Efes (Ephese) tarafları gibi bazı bataklık yerlerle nehir yatakları bir tarafa bırakılırsa, ülke tamamen sağlıklıdır..."

&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;"... Sözü edilmeye değer önemli ayrıntılarından biri de para ve bahşiş meselesidir. Türkçede bulunan bahşiş kelimesinin başka ülkelerde karşılığı yoktur. Bu kelime, ufak bir hizmete karşılık verilen ücret veya bağış gibi bir şey değil, yabancıdan bedava yere sürekli olarak beklenen bir şeydir. Ne var ki bu bahşiş gelişi güzel çok az bir tutara bağlı kaldığından, bu şekilde verilmesinden çekinmeye de değmez. işte beraberinde bir kuruşluk ve yirmi paralık bozukluk bulundurma gereği bundan ileri gelir. Gezi masrafı için alınacak paraya gelince; İstanbul ve İzmir bankerlerinin taşra ile ilişkileri, öncekine göre bugün daha çoktur. O halde İzmir, Ankara, Kayseri ve Halep'te geçerli olacak çekler almak mümkündür. Kervanınızı bu şekilde düzenleyerek, yarımadanın en iç kısımlarına kadar gidebilir, oralardaki bütün sanat harikalarını görebilir, inceleyebilirsiniz..."

Evet sözü şimdi biz alalım. Birkaç istisna dışında Charles Texier’ in 1832 yılında yaptığı Anadolu gezisi sonrası Anadolu’ya Avrupa’ dan adeta seyahat yarışı başlamıştır. Anadolu’da ki arkeoloji talanının 1830 yılı ile 1869 yılları arasında olduğu ortadadır. Bir Osmanlı aydını olan Osman Hamdi Bey’in gayretleriyle çıkarılan Asar-ı Atika Nizamnamesi ile yurt dışına tarihi gezi, merak, bilimsel araştırma adı altında gizli olarak yapılan bu talan ve yağma durmuştur. Yurtdışında esaret altında yaşayan bu coğrafyaya ve kültüre ait eserlerin tekrar vatanına dönmesi ümidiyle bu blog yazımı sonlandırıyorum.

Bu blog yazımızda Avrupalı yağmacı seyyahların, Anadolu seyahatleri için yaptıkları ilginç hazırlık süreçlerini anlatmaya çalışacağım. 17.yy dan başlayarak yapılan bu şehir ve arkeoloji seyahatlerinde seyyahlar tecrübelerini aktarırlarken bu seyahatlere kendi sömürgeci ülkelerinin genç gezginlerini teşvik etmek amacıyla kullandıkları dil ve tavsiyede bulunma üslubu gözlerden kaçmıyor doğrusu. Daha sade anlatımla “Anadolu’nun kadim arkeoloji zenginliği o kadar fazla ki, biz bu kadarını kaçırabildik, sizler daha donanımlı olarak daha az hatayla daha çoğunu başarabilirsiniz” demek istiyorlar adeta.

Avrupalı Seyyahların Seyahat Hazırlıkları

Yazı dizimizin ilk bölümüne Likya Yolu'nun başlangıcında en batıda bulunan, günümüzün turistik ilçelerinden olan Fethiye ile başlayalım. Bu ilçenin ilk çağlarda ki adı "Telmissus", orta çağda ki adı ise “Macri” dir. Likya'nın en eski şehirlerinden birisidir. Antik dönemde hakemlik yapan bir kahin okulu ile ün yapmıştır. O dönemlerde savaşlarda bile&nbsp; Frig hükümdarlarından, Pers hükümdarlarına kadar krallar bu kahinlik okuluna danışırlardı. Büyük İskender Bodrum/ Halikarnas kuşatmasından Telmissus'a geldiği zaman kendi geleceğinden haber almak o zamandan beri gelen bu gelenege uyarak kahinlerle görüşmüştür. Likya döneminde yekpare taştan anıt veya mezar yapma tarzının ilk gelenekleri Fethiye/Telmissus'ta görülür.&nbsp;

Eski şehir, 1800 lü yıllarda Macri Körfezi denilen Glaucus Sinus'un iç kısmına inşa edilmiştir. Rodos'lular ve Ceneviz'liler tarafından inşa edildiği düşünülmektedir. Tiyatro şehrin güneybatı ucunda inşa edilmiştir. Deniz sahne önünde bulunur. Sahne içinde bina bölümleri bulunur. İngiliz doğa bilimci ve minerolog Dr. E. D. Clarke'ye göre bunlar kahinlerin yaşadıkları odalardır. Günümüz Fethiye'sinin kıyı kısımları aslında denizden doldurma bir karadır. Gezginlerin yazdıklarından anlaşıldığı üzere 18.yy da bataklık olan bu bölge sonradan doldurularak inşa edilmiştir. Görsellerde Fethiye’ye ait gravürler ile benim çektiğim fotoğraflar kıyaslandığında bu durum netlik kazanıyor. Ayrıca günümüz Fethiye zemininin bu doldurmalarla bir metre kadar yükseldiği anlaşılıyor.

Sözü bu noktada 1833 - 1843 yılları arasında tüm Anadolu'da keşif gezileri yapan arkeolog Charles Texier'in Fethiye’de bulunduğu süre içinde ki izlenimlerine bırakalım. "....Şimdi ki Macri kasabası, bu adı körfezin girişinde bulunan ve antik dönemde Macris denilen adadan almıştır. Adaya bu dönemde şövalye adası denmektedir. Şehrin surları ve kalesi yoktur. Ufak kubbeli bir cami etrafında toplanmış düz taştan evlerden oluşmaktadır. Yakın geçmişte yaşanan depremden dolayı nüfus dağılmış, günümüzde 1000 dolayında kişi yaşadığı düşünülüyor. Bataklıklar ilkbaharda olumsuz etki yapmaktadır ama manzara açısından daha çekici bir yer olmasa gerek. Bu küçük şehrin ıssızlığını tasvir etmek hüzün vericidir. Yaz aylarında nüfus Anticragus dağlarının yüksek kesimlerine çıkar. O dönemde Macri'de bir fırıncı ve bir de kahveci kalır. Bunlar bir Türk şehrinin son vatandaşlarıdır....."Charles Texier'in anlattıkları gerçekten ilginç.

Araştırdığım kayıtlarda Fethiye/Telmissus şehrinin arkasında ki dağdan sonra başlayan vadilerde Strabon'un m.s. 20 li yılarda bahsettiği Carmylessus/ Karmylessos adıyla bir antik kent olması gerekmektedir. Fakat henüz bu kente dair iz bulunamadı. Strabon kitabında "Daidala’dan sonra Likya’da ki dağın yanında Likya kasabası olan Telmessos’a ve limanı olan bir buruna Telmessis’e ulaşılır. Buradan sarp bir dağa ulaşılır.” Strabon Fethiye’de ki bu dağ için Anticragus adıyla bahsediyor. “Burada dar ve derin bir derede iskan edilmiş bulunan Karmylessos’a, buradan sonra da sekiz burunlu aynı adı taşıyan bir kent olan Kragos’a ulaşılır.” şeklinde yazmış. Fakat benim bölgede yaptığım keşif gezilerinde henüz bu şehrin kalıntılarına izine rastlayamadım. Muhtemelen toprak ve bitki örtüsü altında kalmış olması olasıdır. Bulunması ve araştırılması daha profosyonel bir keşif gerektiriyor. Texier'de bu şehirden kitabında bahseder.&nbsp;

Telmissus / Fethiye'de dağa oyulmuş büyük kaya mezarları mevcuttur. En büyükleri üç tanedir. Bu mezarlar aynı plan üzerinde yapılmış olup ve aynı döneme ait oldukları anlaşılıyor. En büyük ve ihtişamlı olan mezar dağın batı yüzündedir. Kemerli ve sütunlu olan mezarların bir yerinde "Hermapius'un oğlu Amyntas" yazılıdır. Mezarın kapısı dört kanatlı olduğu geçmişte sadece bir kanadın açık olduğu anlaşılıyor. Günümüzde kalan üç kanatta kırılmış ve açılmış görünüyor. İçeride ki odada ölülerin koyulması için sedirler bulunuyor. Tüm Likya bölgesinde dağa oyulmuş mezar türlerinde bu yapı pek değişmez. Hiçbirinde lahit olmayıp, ölünün yeri kanepe şeklinde kaya içine oyulmuştur. Aynı tarz Etrüsk'lerde de görülüyor.

Fethiye'de ki bu kaya mezarları üzerinde elimde ki gravür arşivinden yararlanarak yaptığım çalışmalarında kimi kaya lahitlerin, gravürlerde deniz kıyısında görüldüğünün aksine bu lahitlerin kıyının ve bataklıkların doldurulmasıyla şimdi Fethiye şehir merkezi içinde kaldığı görülüyor. Görsellerde de bu fotoğrafları paylaşmaya çalıştım. Fethiye kaya mezarlarında herkesin bilmediği bir ayrıntı daha vardır. Arkeolog Charles Texier bu bölgeyi ziyaret ettiğinde ve yaptığı araştırmalar çalışmalar sonrasında ayrılmadan önce büyük mezarın sol üst kısmına kendi imzasını bırakmıştır. Görsellerde de göreceğiniz bu imzayı muhtemelen kendinden sonra gelecek olan gezgin ve arkeologlara bırakmış olması muhtemeldir.&nbsp;

Yazı dizimizin ilk bölümüne Likya Yolu'nun başlangıcında en batıda bulunan, günümüzün turistik ilçelerinden olan Fethiye ile başlayalım. Bu ilçenin ilk çağlarda ki adı "Telmissus", orta çağda ki adı ise “Macri”&nbsp;dir.&nbsp;

Fethiye Telmissus ya da Macrı

"Geçmişte Likya Coğrafyası ve Günümüz Karşılaştırması"

Gerçektende tuhaf ve ilginç bir ressam; George Scharf. Bana göre en önemli özelliği; detaylı çizimlerinin yanısıra, 1839-40 yıllarında Fellows ile birlikte Batı Anadolu’ya gelmesi ve 1840 yılında Likya antik şehirlerinden çıkartılıp İngiltere’ye kaçırılan yüzlerce tarihi eserin nasıl götürüldüğünü çizimleriyle resmetmesi. Scharf, Likya’da bulunduğu süre içerisinde olan biteni bir yıla yakın sürede en ince ayrıntısına kadar resmetmiş. Çizimlerin konusu sadece arkeoloji değil, bölge ve bölge insanına ait kareler, hatta kazılara kadar birçok farklı konu Scharf’ın çizimlerine yansımış. Likya’nın en garip, belki de en acınası zamanlarında, Likya’nın ruhu toprak altından sökülüp İngiltere’ye kaçırılırken Scharf’da bizzat ekibin içindeydi. İngiltere Kraliyet’i tarafından bizzat ekibin resmi sanatçısı ünvanıyla Anadolu’ya gönderilmişti. Likya, binlerce yıllık garip ve yer yer acı tarihinde belki de hiç bu kadar talan edilip soyulmamıştı. Ne Pers yağmalarında ne de Roma yangınlarında. Likya, belki de İngiliz’lerden çektiğini Perslerden bile çekmemişti.

Fellows Batı Anadolu’ya düzenlediği ilk seyahatinden hemen sonra İngiltere’ye döndüğünde bütün planlarını yapmış ve Likya’daki tarihi eserlerin yerlerinden sökülüp İngiltere’ye nasıl götürüleceğini yaklaşık olarak hesaplamıştı. Kolay iş değildi; içleri oldukça ağır ve paha biçilemeyecek değerdeki heykel, rölyef ve lahitle dolu yaklaşık 70 büyük sandığın Patara açıklarında bekleyen bir İngiliz gemisine taşınması ciddi efor ve lojistik güç gerektiriyordu. Üstelik içlerinde o zamanlar Likya’nın, şimdilerde ise İngiliz British Museum’un en değerlilerinden gözalıcı Payava Lahiti de vardı. Neyse ki Eşen çayında yüzdürülecek büyük sallar bu iş için biçilmiş kaftandı ve lojistik merkez olarak Ksantos, en uygun ve en ağır merkezdi. Bugün kü isimleriyle sadece Ksantos değil, Tlos, Pınara, Araxa ve Telmessos dahil birçok Likya şehrinden sökülmüş değerli parçalar Ksantos’ta toplanacak, birleştirilecek ve özellikle Ksantos’tan sökülen en gözalıcı parçalar Patara açıklarında bekleyen İngiliz savaş gemisine sessiz sedasız taşınacaktı. Likya bir kez daha soyulacaktı.

İşte, Fellows Batı Anadolu’ya yaptığı ilk seyahatten sonra İngiltere’ye döndüğünde ikinci seyahatini bir ressamla birlikte yapmaya karar verdi. Kendisi de her ne kadar iyi bir çizer olsa da, bu seferki yolculuğunda öncekiler gibi çeşitli çizimler yapmaya fırsat bulamayacağını tahmin etmiş olmalıydı. Bu işi de gerçek bir ressama bırakmalıydı. Bu defa yanında iyi bir ressam götürmeliydi. Kendisi gibi maceraperest ve Arkeoloji’yi seven bir ressam olmalıydı. İşte George Scharf yakın çevresinde bunun için en uygun ressamdı ve araya British Museum’un da girmesiyle birlikte Scharf’ı ikna etmek zor olmadı. Fellows’un bu seferki ikinci yolculuğunda yanında gerçekten iyi bir ressam da vardı.

Konu Arkeoloji hırsızlığı veya Tarih talanı değil fakat konu Scharf’ın Likya’da yaptığı çizimlere geldiği zaman ibre mecburen orayı gösteriyor. Scharf’ın yukarıdaki çizimi biraz ilginç. Çizimin orijinal başlığında aynen şu ifade var; “On the left, Charles Fellows taking archaeological findings to his tent”. Çizimin orijinal başlığı diyor ki “Charles Fellows, Arkeolojik buluntuları çadırına götürürken”. Sahne ilginç. Fellows, Türk olduğu başına taktığı festen anlaşılan birinin yardımıyla topraktan çıkarılmış bir tarihi eseri (muhtemelen bir rölyef) çadırına doğru götürüyor. Başına fes takmış kişi kıyafetinden de anlaşıldığı kadarıyla bir Osmanlı mebusu. Kendisi belki de bir kavas olabilir, fakat giydiği elbiseye bakılırsa bu düşük bir olasılık. Fes, Likya bölgesinde o dönem yaşayan Türklerin rağbet ettiği bir başlık türü değil fakat kendisinin Fellows’a eşlik eden bir Osmanlı mebusu olduğu çok açık. Sadece bu çizimde değil, Scharf’ın Likya’da çizdiği birçok resimde kendisini görebiliyoruz. Anlaşılan İngiliz ekibe büyük yardımı dokunuyor. Aynı kişi aşağıda Scharf’ın farklı çizimlerinde, farklı şekillerde de rol alıyor. Gerçek bir işbirlikçi. Kendisi farklı çizimlerde farklı rol ve görevlerde görülüyor. Bu Scharf’ın çizimlerindeki küçük ayrıntılardan sadece bir tanesi ve kendisi ayrıntıları gerçekten ustalıkla resme aktarmayı başarabilen bir ressam ve buradan da belli oluyor ki; Fellows, kendisine işini iyi bilen, bölgeyi ve insanını iyi tanıyan bir yardımcı ve bir de ressam seçmiş.

&nbsp;Aslında çizim herşeyin, tüm olan bitenin çok basit bir özetini açıkça ortaya koyuyor. Scharf’ın çizdiği resmin kısa ve net özeti şu; bir Osmanlı memuru, bilgisiz ve doğal olarak ilgisiz yerli halkın gözleri önünde bir İngiliz arkeoloji hırsızına yardım ediyor. İşte bu, Anadolu topraklarının 1800’lü yıllarda Avrupalı Arkeoloji hırsızlarınca nasıl soyulduğunun ve toprak altındaki tarihi varlıkların nasıl götürüldüğünün en basit örneklerinden sadece bir tanesi. Konudan fazla uzaklaşmayalım. Şimdi Scharf’ın Likya’da çizdiği başka bir resimden küçük bir ayrıntı daha vereyim. Resimde Fellows’un kazısından bu sefer farklı bir kare var. Bu karedeki İngiliz’e dikkat. Kendisi aslanlı rölyefi yerinden sökmek için sıkı çalışmış ve oldukça yorulmuş olmalı. Aslanlı mezarın sağına soluna saçılmış alet – edavattan belli olduğu üzere mezar kendisini oldukça zorlamış. Yorgun görünüyor.

&nbsp;Konu arkeoloji hırsızlığı değil dedim ama işin içine İngilizler girdiğinde ibre hep o tarafa dönüyor. Konu çok da fazla açılıp saçılmadan biraz da George Scharf’tan bahsedeyim; İngiliz ressam, gravürcü ve arkeolog “Sir George Scharf”. University College’de eğitim gördü. 1838 yılından itibaren Royal Academy’de profesörlük yaptı. 1840 yılında Likya’ya ikinci yolculuğunu gerçekleştiren Sir Charles Fellows’a refakat etti ve 1843’te Britanya’nın Anadolu’ya gönderdiği arkeolojik ekibin resmi sanatçısı sıfatını aldı. İngiltere’ye döndüğünde, arkeoloji ve sanat konulu yayınların resimlenmesi ile uğraştı. Koleksiyoncular Birliği ve National Gallery üyesi oldu. Tesadüfe bakın ki; O da Charles Fellows gibi 1857 yılında kraliçe Victoria tarafından şövalye ünvanı aldı. Yazıya katkısı için Nebi Yıkaroğlu'na teşekkür ederim.

&nbsp;Peki aynı adamın Datça Aslanı’nı çıkartıp topraklarımızdan götüren başka bir İngiliz Arkeoloji hırsızı için de çalıştığını söylesem garip olur mu? “Aslan yattığı yerden belli olur” demişler. Fakat bunun İngiliz Arkeoloji hırsızlığı için hiçbir önemi yok. Onlar yatan her aslanı yerinden söküp İngiltere’ye götürmeyi iyi başarıyorlar. Ve bu adam da bu iş için biçilmiş kaftan. Resimlerden anlaşıldığına göre Datça Aslanının yattığı yerden çıkarılıp açıklarda bekleyen İngiliz gemisine götürülmesi için özel düzenekleri hazırlayan belki de ta kendisiydi. Her nasılsa taşınması zor bu eserleri gemiye yükleme işinde başarılı biriydi ve belli ki bu anlamda önemli bir rolü vardı. 2 farklı arkeolog için, 2 farklı yerde çalışması ve 2 farklı çizerin eserinde görünmesi bunu gösteriyor. Pek tabii ki Datça Aslanını yerinden söküp götürmek kolay olmadı çünkü bildiğim kadarıyla bu aslan 10 ton ağırlığındaydı. Neyse ki Likya aslanı hafif ve taşınması Datça Aslanına oranla daha kolaydı. Aslanlı mezar en sonunda kendisini bekleyen ahşap sandıkta yerini aldı ve Eşen çayının sakin akan sularında Patara açıklarına doğru kendisini bekleyen gemiye varana dek yüzmeyi başardı. Sonrada uzun bir yolculukla British Museum’un Likya salonundaki yeni yerine yerleşti.

Gerçektende tuhaf ve ilginç bir ressam; George Scharf. Bana göre en önemli özelliği; detaylı çizimlerinin yanısıra, 1839-40 yıllarında Fellows ile birlikte Batı Anadolu’ya gelmesi ve 1840 yılında Likya antik şehirlerinden çıkartılıp İngiltere’ye kaçırılan yüzlerce tarihi eserin nasıl götürüldüğünü çizimleriyle resmetmesi.

&nbsp;&nbsp;Tarih boyunca konuşulan birçok dil yitip gitmiş, birçoğu büyük değişikliklerle yeniden şekillenmiş, birbirine karışmış, bozulmuş, yapılanmış ve günümüze kadar gelmiştir. İşte Luvi dili de, küçük ama önemli parçaları günümüze kadar gelebilmiş, yaşayan ve insanlığın çok ama çok eski zamanlarından günümüze kadar çok şey getirmiş bir dildir. Luvi dili dillerin anasıdır. Ve Anadolu emeklemeden önce, bir bebeğin ilk defa konuşması gibi, tarihinde ilk kez Luvi diliyle konuşmuştur. Az önceki cümlede geçen “bir bebeğin ilk defa konuşması” kısmını aklınızda tutun. Şimdi Luvi dilinden birkaç kelime ve günümüz Türkçesi karşılıklarını örnek olarak vermek istiyorum. Aslında günümüz Türkçesi de Luvi dilinden çok şey miras almış durumda. Miras kelimesi önemli, çünkü Luvi dilini konuşan Luvi Halkının, Asya ve Kafkas kökenli olduğu bazı bilim çevrelerince kabul edilmiş durumda. Bu bağlantıyla ilgili güçlü kanıtlar var. Merak edenler araştırabilirler. Şimdi örneklere bakalım; Luvi dilinde, Anni = Anne Pati = Adım Atti = Dışarısı Tatiş = Baba

Örnekler ve karşılıkları ilginç. Bugün küçük bir çocuğa veya bebeğe dışarıya çıkıp, gezmek, dolaşmak anlamında “hadi attaya gidelim” dediğimizde, “atta” kelimesinin Luvi dilindeki “atti” den geldiğini öğrenmek ilginç. Anne kelimesinin ise M.Ö 2000’lerden bile eski tarihlerde, Anadolu’da kullanılan Luvi dilinden geldiğini görmek daha da ilginç. Pek çok şaşırtıcı örnek var ve ilerleyen kısımlarda birkaçına daha değineceğiz. Fakat özellikle şuna dikkat etmenizi isterim; bebekler ilk önce kendilerine en kolay gelen sözcüklerle ve konuşması en basit kelimelerle konuşmaya başlarlar. Henüz karmaşık cümleler kuramayan, söyleyemeyen bebeklere “gezmeye gitmek” yerine “attaya gidelim” dememizin sebebi de budur.

İnsanlığın en eski dilleri de aynı bu şekilde, söylenmesi en kolay seslerle başlamıştı. İşte Luvi dili de bu kadar basit ve sade bir müziğe, örgüye sahiptir. Çünkü Luvi dili insanlığın en eski dillerinden birisidir ve Anadolu, insanlığın en eski tarihlerinde bu dille emeklemeye ve konuşmaya başlamıştır. Ve Luvi diline “dillerin anası” dememin sebebi de budur. İnsanlığın konuştuğu ilk dillerin de bu kadar sade ve söylemesi kolay kelimelerden oluşması (aynen bir bebek dili gibi), Luvi dilinin ne kadar eski bir dil olduğunu ve eski, gerçek Anadolu halklarının Luvi diliyle konuşmaya başladıklarını gösterir. Bu sebeple belki de ilk uygarlıklar, tekerleği ve yazıyı ilk defa Anadolu’da kullandıkları gibi yine aynı, ilk kez Anadolu’da konuşmaya başladılar. Şimdi daha derinlere dalmadan önce Luvilere ve Luvi dilinin tarihine kısaca değinmemiz gerek. Bunun için bilimin Anadolu topraklarında ulaşabildiği en eski kaynaklara bakalım. Tarihçi Bilge Umar, bu konuda bakın ne diyor; “Tarih bilimi Güney ve Batı Anadolu’da Luvi’lerden daha önce yaşamış ve uluslaşmış bir halkın ve Luvi dilinden daha önce konuşulmuş bir dilin varlığını asla saptayamamıştır”.

&nbsp;Gelelim Luvi halkının daha ilginç bir boyutuna. “Luvi” kelimesinin ta kendisine. “Luvi kelimesi” Hitit ve Luvi dilinde “ışık insanı” anlamına geliyordu. Bu kelimenin kökeni de Luvi dilindeki “Lu” yada “Luw” dan gelmektedir. “Lu” Luvi dilinde “ışık, pırıltı, ışıldamak, aydınlık, aydınlanmak” anlamına geliyordu. Bu sözcük daha sonra birçok dile de geçerek varlığını sürdürmüştür. Bakın size birkaç güzel örnek daha vermek istiyorum; Likya dilinde Lu(w); Işık - Hitit dilinde Lukk; Aydınlanmak - Latince Lux; Işık - Ermenice Luys; Işık - İngilizce Light; Işık - Fransızca Luire; Işık - Almanca Licht; Işık. Şimdi çok sevdiğim Anadolu uygarlıklarından birisi olan Likya uygarlığı ile ilgili olarak güzel bir parantez açmak istiyorum. Likyalılar tarih sahnesine ilk kez Anadolu’yu Mısırlılar’a karşı savunmak için Hititlilerin saflarında yeraldıkları Hitit-Mısır savaşında çıkarlar. Ve “Likya” ismi tarihte ilk kez, Hititliler ve Mısırlılar arasında yapılmış Kadeş Antlaşmasına ait metinlerde geçer.

&nbsp;Luvi Halkı büyük oranda Anadolu’da M.Ö 2000’li yıllarda ortaya çıkan Hititliler’le bağlantılıdır ve çoğu tarihçi onları Hititlilerin bir parçası olarak görür. Hititler ilerleyen zamanlarda kurdukları güçlü uygarlığın içerisindeki tüm halklara oldukça özgür ve inançlarına saygılı bir sistem inşa etmişlerdi. Bunu şimdiki zamana kadar gelebilen tüm Hitit yazıtları destekler niteliktedir. Bu halklar başlıca Hitit kitabelerindeki söylenişleriyle Lutiler (Luviler), Hattiler (Hititler) ve Palalar (Balalar)dı. Hititlilerden günümüze ulaşabilen bütün belge ve yazıtlarda “nasili” denilen kendi dilleri kullanılmıştır. Fakat Hititlerin dini ve idari bazı yazıtlarında farklı bir dil daha kullandıkları ortaya çıktı. Başlarda bu yazıya Hitit Hiyeroglif yazısı denilse de sonradan bunun yanlış olduğu ortaya çıktı ve bu dilin, Luvi dilinin ta kendisi olduğu saptandı. Ve ilerleyen bilimsel çalışmalar bu dilin Anadolu’nun en eski dili olduğunu gösterdi. Bu dilin yok olmaktan kurtulamamış Hitit çivi yazısından sonra bile Anadolu’da varlığını devam ettirdiği ve yaklaşık 700 yıl daha kullanıldığı saptandı. Ve her geçen gün bulunan arkeolojik veriler, Luvilerin bilinenden daha da üstün bir uygarlık olduğunu göstermeye devam ediyor. Anlaşıldığına göre Anadolu’nun bilinen bu ilk uygarlığı, herkesten ve herşeyden (Örneğin Yunanlılardan ve Helen kültürüne ait tüm uygarlıklardan) önce Anadolu’daydı ve herşeyiyle bugün bile izlerini taşıdığımız bir uygarlık kurmuşlardı. Anadolulu annelerin bugün bebekleriyle kurduğu ilk kelimelerin Luvi dili kökenli olması Luvi uygarlığının nasıl bir uygarlık olduğunu göstermektedir. Bu müthiş bir mirastır ve Anadolu topraklarına dikilmiş en güçlü sözlü anıtlardan birisidir. Bu tüyler ürpertici bir tarihe dayanan çok ama çok eski bir kalıntıdır.

Bu metinler Kadeş antlaşmasına ait kil tabletlere kazınmış metinlerdir. Likya kelimesi bu tabletlerde Hititçe bir kelime olan “Lukka” olarak yazılıdır. Çünkü Likya, Hitit dilinde “Lukka” yani “ışık ülkesi”, “aydınlık ülkesi” anlamına gelmektedir. Bazı tarihçiler Güneşin etkisini, Likya coğrafyasında yılın hiçbir dönemi kaybetmediği için Hititlilerin Likyalılar’a bu isimle seslendiklerini söylerler. Ve buradan hareketle Likya Uygarlığının da Luvilerle büyük bağlantıları olduğu varsayımına ulaşırız. Diğer yandan, Likya dilinin (Likçe) de henüz çözülemediğine ve çözülebilen kısmının Luvi diliyle büyük benzerlikleri olduğuna, son olarak Patara’da bulunan büyük Patara Yol Kılavuz Anıtının (Miliarium Lyciae) 4 dilde yazıldığına ve bu dillerden bir tanesinin de Luvi dili olduğuna dikkat çekmek isterim.

&nbsp;Likya dilinin ve alfabesinin Büyük İskender’in Anadolu seferinden sonra unutulmaya yüz tuttuğunu biliyoruz. Çünkü Antik Yunan alfabesi, İskender’in Anadolu seferi sonrası Batı Anadolu’ya tam olarak hakim olmaya başladı. Bu da Likya alfabesinin sonradan değişerek Yunan alfabesiyle benzerlikler göstermesini net olarak açıklıyor. Büyük İskender’in Anadolu’da yaymak istediği Hellen-Yunan kültürü politikasından sonra Likya Uygarlığı ve daha birçok Anadolu Uygarlığı için hiçbirşey eskisi gibi olmadı. Fakat tarihin büyük babası Homeros, Likyalıların Girit kökenli bir halk olduğunu söylüyor. Ve bugün aynı Homeros gibi Avrupalılar da Anadolu’nun bir Yunan uygarlığı yerleşkesi olduğunu söylüyor. Peki bizler Luviler hakkında ne duyduk, ne biliyoruz? Luviler’i hangi ortaokul, hangi lise ders kitabı yazıyor? Luviler’i ne kadar biliyoruz? Anadolu’yu ne kadar tanıyoruz? Luvileri, Anadolu’nun bu en eski halkını yeni nesillere öğretmeyerek, Anadolu tarihinin çalınmasına daha ne kadar izin vereceğiz? Katkı için Nebi Yıkaroğlu'na teşekkür ederim.

&nbsp;Tarih boyunca konuşulan birçok dil yitip gitmiş, birçoğu büyük değişikliklerle yeniden şekillenmiş, birbirine karışmış, bozulmuş, yapılanmış ve günümüze kadar gelmiştir. İşte Luvi dili de, küçük ama önemli parçaları günümüze kadar gelebilmiş, yaşayan ve insanlığın çok ama çok eski zamanlarından günümüze kadar çok şey getirmiş bir dildir.&nbsp;

Likya Elmalı Sikkeleri

Likya Elmalı Sikkeleri

Yorumlar